meemoo, het Vlaams instituut voor het archief, dat archiefmateriaal voor de cultuur-, overheids- en mediasector digitaliseert, is gestart met een uniek project: het digitaliseren van maar liefst 170.000 glasplaten.

Het is de eerste keer dat dit in Europa op zo'n grote schaal gebeurt.

Het komende anderhalfjaar zullen specialisten hier ook volop mee doorgaan. Dat heeft de directeur van meemoo vandaag bekend gemaakt tijdens een persmoment in het Antwerpse Museum aan de Stroom (MAS), aan de vooravond van de Dag van de Fotografie.

"Dit project is ongezien in Europa. Het fotograferen in hoge resolutie en digitaliseren van zo'n gigantische collectie glasplaten afkomstig van Vlaamse musea, erfgoedbibliotheken en archieven, gebeurt nergens op zo'n grote schaal als hier", zegt Nico Verplancke, directeur van meemoo.

"Met onze partners stellen we dit historisch relevante materiaal digitaal veilig voor de toekomst en maken we het toegankelijk voor het brede publiek. De glasplaat is één van de oudste materialen om foto's op af te beelden en werd vanaf de 19e eeuw gebruikt.

De afbeeldingen op die fragiele glasplaten hebben dan ook een grote historische waarde. Ze geven ons een zicht op het dagelijkse leven van de 19e en 20e eeuw." Dit project bewijst nogmaals de kracht en het historisch belang van elk beeld. Maar ook de magie, want op de glasplaten staan ook sprookjesbeelden die dienst deden als onderwijsmateriaal en tekenfilm avant la lettre.

Een opmerkelijke foto van Antwerps fotograaf Rik Selleslags, een jonge moeder die melk afkolft en daarbij geholpen wordt door een non (z.d.), het vernielde interieur van een kerk na een bombardement tijdens de Eerste Wereldoorlog met enkele dode lichamen op de voorgrond (1914-1918), negen pasgeborenen met zusters en moeders in het tijdens de oorlog opgerichte moederhuis van Roesbrugge bij Poperinge (1916-1919), of een jonge Willy Sommers op een postkaartje (1975-1990).

Het zijn stuk voor stuk unieke afbeeldingen die op glasplaat staan. Pareltjes die al jaren verborgen bleven voor het publiek, want glasplaten zijn erg fragiel. Het materiaal werd vanaf de 19e eeuw gebruikt om afbeeldingen te kunnen tonen. Vanaf de tweede helft van de 20e eeuw moet de glasplaat plaats ruimen voor foto's op kunststof. Zo worden er meer en meer dia's gebruikt, die velen zich nog zullen herinneren van familiefeesten of spreekbeurten. Hoe dan ook herbergen de glasplaten een immense schat aan informatie.

"Een beeld zegt soms meer dan 1000 woorden. Deze glasplaten bevatten afbeeldingen met een grote historische waarde en dat mogen we absoluut niet verloren laten gaan. De meeste glasplaten zijn een kleine honderd jaar oud.

Omdat ze zo fragiel zijn, is het niet evident om ze beschikbaar te maken voor het brede publiek. Door ze met grote zorg te behandelen en ze op de juiste manier te digitaliseren, maken we ze toegankelijk voor iedereen, nu en in de toekomst." - Nico Verplancke, directeur van meemoo.

Een recordaantal van 170.000 glasplaten wordt gedigitaliseerd

Tijdens een grote inventarisatie vorig jaar bij 31 archieven, musea en erfgoedbibliotheken in Vlaanderen identificeerde meemoo in totaal 170.000 glasplaten om te digitaliseren.

De Universiteit Gent heeft met zo'n 46.000 glasplaten de grootste collectie van de deelnemende archieven. Het stadsarchief van Mechelen en het FOMU (Fotomuseum in Antwerpen) tellen respectievelijk meer dan 21.500 en 11.000 glasplaten.

Voor de digitalisering wordt samengewerkt met het digitaliseringsbedrijf GMS uit Nederland. Zij digitaliseren de glasplaten bij enkele archieven zelf, maar de meeste verhuizen voor een tijdje naar Nederland. De glasplaten worden na digitalisering opnieuw veilig bewaard bij de musea, archieven of bibliotheken. De glasplaten van het Museum aan de Stroom (MAS) zijn inmiddels als één van de eersten vertrokken richting Nederland.

"De diverse Antwerpse musea hebben heel wat glasplaten in hun collectie, die een breed gamma aan onderwerpen afbeelden: scheepswerven, sprookjes, historische gevels, de Antwerpse wereldtentoonstelling, natuurlandschappen, communicanten en optochten.

Deze historische beelden zijn erg waardevol maar omwille van hun kwetsbaarheid amper toegankelijk. Door de digitalisering kunnen we ze binnenkort toch online ontsluiten, waardoor we de geschiedenis van Antwerpen en zijn haven weer wat beter in de schijnwerpers kunnen zetten." - Annelies Valgaeren, coördinator digitalisering collecties MAS.

Het MAS is ook erg trots op de digitalisering van de sprookjescollectie, glasplaten die vorige eeuw op scholen werden getoond om kinderen te onderwijzen.

De collectie zal digitaal opengesteld worden voor jong en oud.
Geen gemakkelijke opdracht.

Het digitaliseren van dit materiaaltype ligt niet voor de hand, want glasplaten kunnen niet zomaar onder een scanner gelegd worden. De plaat kan de scanner beschadigen en is bovendien te dik waardoor de scanner niet volledig dicht kan. Omgekeerd kan een opgewarmde scanner schade aanbrengen aan de uiterst gevoelige glasplaat.

Samen met GMS, een gespecialiseerd digitaliseringsbedrijf uit het Nederlandse Sliedrecht, houdt meemoo rekening met al deze uitdagingen en risico's. Daarom wordt er voor de digitalisering van de glasplaten gekozen voor een fotografische opname.

"Onze partner GMS gebruikt een specifieke methode en speciaal ingerichte studio's. Ze ontstoffen de glasplaten met een zachte borstel en leggen ze vervolgens op een doorzichtig oppervlak, met een lichtbron eronder en soms ook erboven.

Een camera staat loodrecht op het project gericht. Alles wordt dan ingesteld: het juiste diafragma, de witbalans, de resolutie per afmeting. En dan wordt een opname in hoge resolutie gemaakt." - Loes Nijsmans, projectleider van het glasplatenproject.

Vlaanderen maakt historische foto's publiek toegankelijk

Alle gedigitaliseerde glasplaten zullen vanaf volgende zomer geleidelijk aan beschikbaar gemaakt worden op de online platformen van meemoo en op de platformen van de archieven, bibliotheken en musea die aan dit project hebben meegewerkt. Tegen eind 2023 moet alles klaar zijn. Het digitaliseringsproject kadert binnen het relanceplan van de Vlaamse overheid en krijgt Europese steun.

"We zijn erg trots op dit digitaliseringsproject van glasplaten dat deel uitmaakt van GIVE, het Gecoördineerd Initiatief voor Vlaamse Erfgoeddigitalisering. Het project kadert binnen het relanceplan Vlaamse Veerkracht en krijgt tevens steun van het Europees Fonds voor Regionale Ontwikkeling.

Als Vlaamse overheid vinden we het cruciaal dat ons rijke verleden niet verloren gaat voor toekomstige generaties. De afbeeldingen op de glasplaten geven een unieke inkijk in onze samenleving van ruim 100 jaar geleden. Het is onze plicht daar met de grootste zorg mee om te gaan en ze voor iedereen raadpleegbaar te maken."  Jambon, Vlaams minister voor cultuur.

Betrokken partners

Dit zijn de erfgoedinstellingen en partners betrokken bij dit project: ADVN, Amsab-ISG, Bakkerijmuseum, Cultureel Erfgoed Annuntiaten Heverlee, De wereld van Kina, Departement Mobiliteit en Openbare Werken, De Vlaamse Maatschappij voor Sociaal Wonen, Universiteitsbibliotheek Antwerpen (Bijzondere Collecties), DIVA, Vlaams Architectuurinstituut, FelixArchief, FOMU - Fotomuseum Antwerpen, In Flanders Fields Museum, IGA Poperinge-Vleteren, Industriemuseum, Kasteel van Gaasbeek, Stadsarchief Mechelen, Letterenhuis, Liberas, MAS, MoMu, Musea Brugge, Museum Plantin-Moretus, NAVIGO - Nationaal Visserijmuseum, Yper Museum, Speelgoedmuseum Mechelen, Stadsarchief Brugge, Stadsarchief Ieper, Stadsarchief Kortrijk, Universiteit Gent, Jenevermuseum.

Foto Lelynx/meemoo.